Karolina Bartnikowska, praktykanta w Fundacji Instytut Prawa Wschodniego im. G. Szerszeniewicza
Zmagająca się od lat z problemem łamania praw człowieka Mołdawia jest państwem charakteryzującym się srogimi, a czasem nawet niehumanitarnymi warunkami jednostek penitencjarnych. Brak dostępu do ciepłej wody, zniszczone cele czy niewielki obszar służący rekreacji stanowią jedynie nieliczne problemy mołdawskich więzień. Trudnym jest więc wyobrażenie sobie wprowadzenia coachingu jako formy pomocy i rozwoju tamtejszych skazanych. Doświadczenia innych krajów wskazują jednak, iż wspomniany proces ma swój potencjał w oddziaływaniu na tę dyskryminowaną i defaworyzowaną grupę.
Definicja coachingu
Będący stosunkowo nową formą pomocy coaching został zdefiniowany przez licznych badaczy oraz teoretyków tego procesu. Przeglądu definicji coachingu dokonała ekspert w dziedzinie zarządzania zasobami ludzkimi prof. Małgorzata Sidor-Rządkowska.
Oto dwie z nich:
- ,,Konwersacja lub seria konwersacji jednej osoby z drugą (…), która przynosić ma korzyści w postaci postępu”[1]
- ,,Sednem coachingu jest rozmowa. To dialog, który odbywa się między tobą a mną, w kontekście jasno określonych celów. Jest to rozmowa, dzięki której w krytycznych momentach możesz spojrzeć na problem z różnych perspektyw i rozważyć rozmaite strategie działania”[2]
Zadaniem coacha jest towarzyszenie klientowi w sformułowaniu i osiągnięciu celu. Zgodnie z założeniami coachingu cel ten powinien zostać skonstruowany zgodnie z metodą SMART[3]. Cel powinien być skonkretyzowany, istotny dla klienta, a jego osiągnięcie powinno zostać określone w czasie. Ważnym jest również, aby coach naprowadził swojego podopiecznego na określenie, jakie efekty będą świadczyć o tym, że cel został osiągnięty, aby był on mierzalny.
Różnorodność formułowanych celów wynika z indywidualności potrzeb reprezentowanych przez podopiecznych. Mogą oni dążyć do nauki nowej umiejętności, zmiany sposobu myślenia, poprawy relacji z rodziną czy współpracownikami, a także osiągnięcia stanu gotowości do podjęcia istotnej życiowej decyzji.
Stosowanie coachingu w pracy z osadzonymi w jednostkach penitencjarnych
Liczne źródła anglojęzyczne wskazują, iż zauważono potencjał zastosowania coachingu w pracy z osadzonymi w jednostkach penitencjarnych w Stanach Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii. Specjaliści w tej dziedzinie dzielą się swoim doświadczeniem opisując specyfikę pracy z grupą, jaką są osadzeni. Wartość oddziaływania coachingiem na osoby pozbawione wolności potwierdzają słowa 20-letniego Christophera, który dwukrotnie odbywał karę w jednostce penitencjarnej. Mężczyzna stwierdził: ,,If it wasn’t for Spark Inside[4] I probably would have ended up back in prison a third time”[5].
Zyskująca swoją popularność na Zachodzie idea nie jest jednak rozpowszechniona we wschodniej części Europy. Pojawia się zatem pytanie, czy i jak coach mógłby pomóc osadzonym w polskich jednostkach penitencjarnych. Rozwijający się w Polsce od około 30 lat coaching wprowadzany jest w organizacjach, ale zyskuje również swoją popularność jako indywidualna forma pomocy dotycząca sfery osobistej życia jednostki. Niepopularna jest jednak idea wprowadzenia coachingu jako stałej formy wsparcia osób pozbawionych wolności lub tymczasowo aresztowanych.
Jedyną inicjatywą o takim charakterze był stworzony w 2015 roku przez Martę Kaźmierczak program ,,Coaching w zakładzie karnym”[6]. Programem zostali objęci osadzeni z zakładu karnego w Bydgoszczy w dzielnicy Fordon. Zarówno funkcjonariusze jednostki penitencjarnej, jak i sami osadzeni pozytywnie ocenili wpływ tych oddziaływań na światopogląd i sposób myślenia więźniów[7].
Ciekawym jest, iż żadne ze źródeł nie dostarcza informacji o podjęciu podobnych inicjatyw w innych krajach Europy Wschodniej. Co więcej, sam coaching indywidualny czy zawodowy nie jest formą pomocy popularną na tych terenach. Wydawać by się zatem mogło, iż oddziaływanie coachingiem na osadzonych znajdujących się w tamtejszych jednostkach penitencjarnych nie przyniosłoby oczekiwanych efektów. Warto jest jednak rozpatrzyć wszelkie szanse oraz zagrożenia patrząc na ten aspekt wielopoziomowo.
Jednostki penitencjarne w Mołdawii
Ciekawym do analizy jest system penitencjarny jednego z najbiedniejszych krajów Europy, czyli Mołdawii. We wspomnianym państwie Europy Wschodniej notowany jest jeden z najwyższych wskaźników zabójstw, a kary ustalane przed tamtejsze sądy oceniono na siedmiokrotnie wyższe niż średnia europejska.
Obraz mołdawskiej jednostki penitencjarnej ukazany został w serialu serwisu streamingowego Netflix zatytułowanym: ,,Jak przeżyć w najcięższych więzieniach świata?”[8]. Jest to jedno z nielicznych dostępnych źródeł, które pozwala na uzyskanie informacji, jakie warunki panują w mołdawskich więzieniach. Były osadzony, a obecnie dziennikarz Raphael Rowe podkreślał, iż cele więzienne w zakładzie karnym nr 17 charakteryzuje bardzo ograniczona przestrzeń, a w łazience więźniowie posiadają dostęp jedynie do lodowatej wody.
Zgodnie z treściami opublikowanymi na oficjalnej stronie Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych trudne warunki jednostek penitencjarnych panują również w tzw. Naddniestrzu, czyli Naddniestrzańskiej Republice Mołdawskiej. Częściowo zależny od Rosji obszar charakteryzuje systematyczne zmniejszanie swobód politycznych oraz nagminne łamanie praw człowieka[9]. Analityk PISM Jakub Pieńkowski pisze: ,,Sądy nie są niezawisłe, a milicja działa arbitralnie, dopuszczając się bezzasadnych aresztowań, poniżającego traktowania i tortur. Więźniowie przetrzymywani są w niehumanitarnych warunkach, bez dostępu do pomocy lekarskiej. Instytucje i działacze prawa człowieka nie mogą wizytować więzień i aresztów. Ich działania sparaliżowało dodatkowo wprowadzenie kar do 10 lat więzienia za skarżenie Naddniestrza w instytucjach mołdawskich i międzynarodowych”[10].
Opisane problemy dotyczą również jednostek penitencjarnych dla nieletnich. W dniach 5-7 kwietnia 2016 roku miało miejsce Międzynarodowe Spotkanie Projektowe w ramach projektu ,,Learning by Doing”. Jednym z punktu programu była wizyta w mołdawskiej jednostce penitencjarnej dla nieletnich. Zgodnie z danymi Służby Więziennej jednostka ta została zmodernizowana- kierownictwo więzienia przekazało, iż dokonano przebudowy infrastruktury oraz zreformowano system więziennictwa dla nieletnich. Nowe przepisy miały uwzględniać wykorzystywanie pozytywnych praktyk europejskich, szczególnie w obszarze przestrzegania praw człowieka[11]. Ufundowany przez norweski rząd program ,,Promoting a human rights compliant criminal justice system in the Republic of Moldova” miał miejsce w latach 2017-2020, a jego głównym celem było zapewnienie poszanowania praw człowieka w celu zbudowania efektywnie działającego systemu penitencjarnego[12].
Treść wspomnianych źródeł pozwala na wysnucie wniosku, iż warunki w mołdawskich jednostkach penitencjarnych są mniej humanitarne niż w jednostkach polskich. Polscy osadzeni posiadają prawo do skorzystania z pomocy psychologa, terapeuty, lekarza oraz pielęgniarki, a także rozmowy z kuratorem, podczas gdy w wielu mołdawskich jednostkach zakazano ingerencji działaczy zajmujących się prawami człowieka czy udzielania pomocy lekarskiej więźniom.
Ograniczone prawa mołdawskich osadzonych oraz niechęć władz do udzielania im dodatkowej pomocy mogłyby utrudniać wprowadzanie coachingu jako formy wsparcia i rozwoju więźniów. Niewielka wiedza o założeniach, zasadach czy metodach coachingu skutkowałaby sceptycznym stosunkiem pracowników jednostek penitencjarnych wobec angażowania osadzonych w ten proces. Stanowiłoby to dużą przeszkodę, gdyż to właśnie oni powinni być dpowiedzialni za wyjaśnienie osadzonym, czym jest coaching, a także podjęcie decyzji, który więzień jest osobą gotową do udziału w tym procesie. Wymagałoby to od nich również zaangażowania w postaci przyswojenia wiedzy o kliencie coachingowym, który powinien być osobą wolną od uzależnień, niewykazującą chorób ani zaburzeń psychicznych oraz chętną do udziału w coachingu.
Kolejną z przeszkód, które obecnie uniemożliwiałyby wprowadzenie coachingu do mołdawskich więzień jest aktywność coachów na mołdawskim rynku pracy. Brak danych dotyczących osób wykonujących ten zawód na terenie wspomnianego kraju wskazuje na jej niewielki bądź nawet bliski zeru wymiar. Niskie, niezachęcające do pracy w Mołdawii zarobki są czynnikiem, który sprawiłby, iż migracja zarobkowa zagranicznych coachów do najbiedniejszego z krajów Europy byłaby dla nich nieopłacalna.
Coaching w jednostkach penitencjarnych w Mołdawii
Należy jednak spojrzeć na potencjał stosowania coachingu w resocjalizacji mołdawskich osadzonych z perspektywy ich gotowości oraz motywacji do działania i zmiany. Ukazany we wspomnianym serialu dokumentalnym Netflixa obraz mołdawskiej jednostki penitencjarnej pozwala na wysnucie wniosków dotyczących pewnej grupy osadzonych. Wśród ogółu 300 więźniów aż 106 z nich zostało skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności. Brytyjski dziennikarz Raphael Rowe spędził czas w jednej celi z dwoma osadzonymi, którzy nie należeli do słynnych mołdawskich gangów więziennych. Mężczyźni wspominali o panującym w jednostce szacunku do współwięźnia oraz aktywnościach mających miejsce podczas 2 godzin dziennie spędzanych poza celą.
Zaskakująca jest samodzielność i zaangażowanie reprezentowane przez mołdawskich osadzonych. W celu uczynienia swojej celi miejscem bardziej przyjaznym do odbywania kary skazani wykazują inicjatywę zmiany jej wyglądu- kładą kafelki czy też wykładzinę, malują ściany. Chętnie również gotują dla siebie i innych więźniów, rozwijając przy tym tę ważną umiejętność, która będzie dla nich przydatna również po opuszczeniu murów więzienia. Sądzę, iż jest to bardzo istotne, aby osadzeni nie popadali w pewnego rodzaju marazm czy stagnację, ale nadal wykonywali czynności, które umożliwiają prawidłowe funkcjonowanie zarówno podczas odbywania kary, jak i na wolności.
Skazani wykazują się niezwykłą samodzielnością również w aspekcie zawodowym ich życia. Jednostki penitencjarne często nie zapewniają środków bezpieczeństwa w miejscu pracy, jednakże nie powstrzymuje to osadzonych do zaangażowania się w ten proces. Często więźniowie tworzą różnego rodzaju warsztaty, aby w celu świadczenia pracy móc opuścić celę, ale również zarobić potrzebne do funkcjonowania pieniądze.
Sceny ukazane w serialu dokumentalnym ,,Jak przeżyć w najcięższych więzieniach świata?” są dowodem na to, iż mołdawscy osadzeni potrzebują i szukają ,,ucieczki” od dobijającej więziennej rzeczywistości. Były więzień Raphael Rowe podkreślał, iż skazani okazywali prawdziwą radość jedynie wykonując czynności niezwiązane z życiem ,,za kratami”- np. podczas gry w ping-ponga.
Pomimo nieprzychylności mołdawskich władz do udzielania dodatkowego wsparcia osadzonym w jednostkach penitencjarnych sądzę, iż coaching stanowiłby wartościową formę pomocy, rozwoju i resocjalizacji tej grupy. Myślę, iż to właśnie sami więźniowie są najbardziej gotowi do pozostania objętymi takim procesem, a reformy wymaga system penitencjarny tego państwa. Zmiany nie są jednak możliwe bez zaangażowania ze strony wspomnianych władz oraz nieuświadomionego o mocy coachingu społeczeństwa. Coach mógłby pomóc osadzonym w rozwoju ich samodzielności, uświadomieniu mocnych stron czy zmianie sposobu myślenia o celowości ich życia. Sam proces stanowiłby również pewnego rodzaju ,,mentalną ucieczkę” od trudnych, a czasem nawet niehumanitarnych warunków panujących w mołdawskich więzieniach.
Posiadająca obecnie status kraju kandydującego do Unii Europejskiej Mołdawia pozostaje adresatem udzielanego przez Unię wsparcia[13]. Do jednej z misji wspomnianego ugrupowania należy przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu oraz dyskryminacji[14], dlatego też organy Unii Europejskiej mogłyby postawić sobie za cel popularyzację idei stosowania coachingu jako formy rozwoju osobistego. Początkowo jednak należałoby postawić nacisk na szkolenie kadr, które miałyby świadczyć usługi coachingowe.
[1] J. Starr, Coaching, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005, s. 10, za: M. Sidor- Rządkowska, Profesjonalny coaching. Zasady i dylematy etyczne w pracy coacha, Wolters Kluwer, Warszawa 2022, s. 16.
[2] D. Clutterbuck, Coaching zespołowy, Rebis, Poznań 2009, s.17-18, za: M. Sidor- Rządkowska, Profesjonalny coaching. Zasady i dylematy etyczne w pracy coacha, Wolters Kluwer, Warszawa 2022, s. 16.
[3] How to write SMART goals, https://www.atlassian.com/blog/productivity/how-to-write-smart-goals, (Dostęp 15.09.2023).
[4] Spark Inside to angielska fundacja, której działania umożliwiają więźniom udział w sesjach coachingowych.
[5] Strona internetowa organizacji Spark Inside, https://www.sparkinside.org/?fbclid=IwAR3np0umIXIGKwJdMgVQ0tGW28d7pLaQQs0ZdzYxz4S7dF0_H8hJXEmhmXQ, (polskie tłumaczenie: ,,Gdyby nie Spark Inside, prawdopodobnie trafiłbym do więzienia po raz trzeci”).
[6] Strona internetowa Służby Więziennej, artykuł: Coaching w zakładzie karnym, https://www.sw.gov.pl/aktualnosc/zaklad-karny-w-bydgoszczy-fordonie-coaching-w-zakladzie-karnym, (Dostęp 14.09.2023).
[7] https://epale.ec.europa.eu/sites/default/files/coaching_w_zakladzie_karnym_0.pdf?fbclid=IwAR35H9tihScRJxIihNdOUc7Sf3R8KjJerLETsWF8sPLX5o52gqRCqauTO9A (Dostęp 14.09.2023).
[8] Jak przeżyć w najcięższych więzieniach świata. Mołdawia: Więzienie dla odsiadujących dożywocie, https://www.netflix.com/watch/81462398?trackId=14170289&tctx=2%2C1%2C8f8d10af-15b0-4f89-8a45-8d427330aa1d-314867180%2CNES_4E84D9F1B302240BF13B22DC941D7F-994911DC4F528C-3076F11E84_p_1695630524877%2CNES_4E84D9F1B302240BF13B22DC941D7F_p_1695630524877%2C%2C%2C%2C80116922%2CVideo%3A81462398%2CdetailsPageEpisodePlayButton, (Dostęp 15.09.2023).
[9] Strona internetowa Polskiego Instytutu Spraw Międzynadorowych, https://www.pism.pl/publikacje/zakres-swobod-politycznych-i-praw-czlowieka-w-naddniestrzu, (Dostęp 15.09.2023).
[10] Ibidem.
[11] Strona internetowa Służby Więziennej, https://www.sw.gov.pl/aktualnosc/Miedzynarodowe-spotkanie-projektowe-w-Moldawii-w-ramach-projektu-Learning-by-Doing, (Dostęp 15.09.2023).
[12] Strona internetowa Council of Europe Portal, https://www.coe.int/en/web/cooperation-in-police-and-deprivation-of-liberty/promoting-a-human-rights-compliant-criminal-justice-system-in-the-republic-of-moldova, (Dostęp 15.09.2023).
[13] Stosunku UE-Mołdawia, https://www.consilium.europa.eu/pl/policies/eastern-partnership/moldova/, (Dostęp 25.09.2023).
[14] Poznaj cele i wartości Unii Europejskiej, https://www.funduszedlamazowsza.eu/aktualnosci/poznaj-cele-i-wartosci-unii-europejskiej/, (Dostęp 25.09.2023).