Nikodem Patejczyk, praktykant Fundacji Instytut Prawa Wschodniego im. G. Szerszeniewicza
17 lipca bieżącego roku szefowie dyplomacji: Bułgarii Teodora Genczowska i Macedonii Północnej: Bojar Osmani zawarli porozumienie, mające na celu normalizację stosunków dyplomatycznych pomiędzy oboma państwami. A co za tym idzie także ponowną na rozpoczęcie negocjacji akcesyjnych z Komisją Europejską przez kraj położony w centralnej części Półwyspu Bałkańskiego, który niegdyś był częścią składową Jugosławii. Natomiast dzień wcześniej parlament macedoński zagłosował za wdrożeniem w życie propozycji przedstawionej przez Prezydenta Francji Emmanuela Macrona, która na te rozmowy zezwala.
Sprawująca do 30 czerwca Prezydencję w Radzie Unii Europejskiej Francja nakazała władzom w Skopje spełnienie wymagań postawionych przez rząd z siedzibą w Sofii. Wśród postanowień wymienia się m.in. tymczasowe wstrzymanie sporów historycznych, uznanie mniejszości bułgarskiej w macedońskiej konstytucji, upublicznienie akt jugosłowiańskiej bezpieki w kwestii prześladowania społeczności bułgarskiej, zawarcie osoby cara Samuela w podręcznikach do historii (władał Bułgarią w latach 997-1014, poszerzając jej granicę właśnie o tereny dzisiejszej Macedonii Północnej) oraz zaprzestaniu stosowania języka nienawiści.
Pomimo protestów ugrupowań opozycyjnych w Macedonii Północnej za dostosowaniem się do wymogów komisji zagłosowało 68 ze 120 macedońskich parlamentarzystów. Czy zakończenie sporu z Bułgarią, a wcześniej Grecją umożliwi Macedonii Północnej wstąpienie do europejskiej rodziny i tym samym pełną integrację euroatlantycką? Przypomnijmy, że w 2020 roku kraj ten wstąpił do NATO. Oznacza to, że pełna integracja z Zachodem nie jest zadaniem nie do zrealizowania.
Macedonia – droga do akcesji
Macedonia Północna stała się niepodległym państwem w 1991 roku. Pomimo ówczesnego rozpadu Jugosławii, państwo to w pokojowy sposób odłączyło się od wielonarodowego związku państwowego zrzeszającego wszystkich południowych Słowian. Do uzyskania niepodległości przez Macedonię wystarczyło referendum, w którym 95% głosujących opowiedziało się za samodzielnością funkcjonowania w przestrzeni międzynarodowej. A także natychmiast zakończyła jakiekolwiek relacje z władzami w Belgradzie.
Na tle blisko dziesięcioletnich przemian w dawnym państwie jugosłowiańskim było to zjawisko niespotykane jeśli chodzi o przebieg. w pozostałych republikach odzyskanie niepodległości wiązało się z działaniami wojennymi. Co prawda w Słowenii wojna trwała tylko 10 dni, jednak w Chorwacji, Bośni i Hercegowinie oraz Kosowie blisko cztery lata. Wraz z uzyskaniem suwerenności władze w Skopje od razu podjęły rozmowy z przedstawicielami Wspólnoty Europejskiej. Już w 1992 roku w Brukseli stacjonował macedoński wysłannik dyplomatyczny. Natomiast pełnia relacji Macedonii z UE w 1995 roku. Wtedy też podpisano tymczasowe porozumienie.
Od tamtej pory nowopowstałe państwo, aby wstąpić do jakiejkolwiek organizacji międzynarodowej, musiało posługiwać się następującą nazwą: Former Yugoslavia Republic of Macedonia FYROM. Z kolei w 1996 roku na linii FYROM-UE rozpoczęto rozmowy w kwestiach współpracy w dziedzinie handlu i transportu. Finalnie w 1998 roku zawarto oficjalne już porozumienie. Macedonia była także pierwszym krajem dawnej Jugosławii, która podpisała Układ o Stowarzyszeniu i Stabilizacji w 2001 roku. Jest on niezbędny, żeby państwa Bałkanów Zachodnich mogły prowadzić dalsze negocjacje akcesyjne z UE.
W 2001 roku z inicjatywy albańskiej mniejszości w Skopje wybuchły zamieszki. Ostatecznie kryzys zażegnano. We współpracy KE z macedońskim Ministerstwem Spraw Wewnętrznych na terenie Macedonii w latach 2003-2005 przeprowadzona pokojową misję policyjną EU Police Mission EUPOL PROXIMA. Dzięki zaangażowaniu i determinacji ze strony rządy w Skopje już w listopadzie 2004 roku w Dublinie podczas szczytu Rady Europejskiej FYROM złożył wniosek o członkostwo w szeregach europejskich.
W 2005 roku KE potwierdziła zgodność spełnionych wymagań jako kandydat, co kilka tygodni później potwierdziła RE. W międzyczasie w Macedonii dokonano licznych reform demokratycznych w szczególności w zakresie przestrzegania praworządności. Organy ścigania z sukcesami zwalczały korupcję oraz zorganizowaną przestępczość.
W 2009 władze UE zniosły obowiązek wizowy dla obywateli tego kraju. W raportach KE regularnie pojawiają się pozytywne opinie z prowadzonych rozmów z władzami w Skopje. Zatem pojawia się pytanie co stoi na przeszkodzie w przyjęciu Macedonii Północnej do Unii Europejskiej? Odpowiedzią na te pytania jest stosunek dwóch członków wspólnoty do młodego państwa macedońskiego. Chodzi tu o Grecję i Bułgarię.
Spory z Grecją
Grecy już od samego początku powstania Macedonii z dystansem i niepokojem obserwowali rozwój sytuacji w tym kraju. Rząd w Skopje otwarcie bowiem zachęcał Macedończyków z sąsiednich krajów, aby przyłączyli się do odradzającej się republiki. Jednak z biegiem czasu projekt „Wielkiej Macedonii” zakończył się niepowodzeniem, a politycy macedońscy zaprzestali jakichkolwiek żądań terytorialnych. Nie pomogło to jednak w zakończeniu sporu macedońsko-greckiego.
Kolejne spory dotyczyły symboli narodowych oraz nazwy samego państwa macedońskiego. Grecy uznają bowiem Macedonię jako element swojej tożsamości narodowej, gdyż w starożytności stanowiła ona element Hellady. Konsekwentnie negowano też obecność języka i narodu macedońskiego. W greckiej przestrzeni medialnej regularnie pojawiały się negatywne opinie, w których Macedonię w jakikolwiek sposób utożsamiano z przynależnością do orbity słowiańskiej.
Do złagodzenia doszło dopiero w 1995 roku, gdy Macedonia występowała jako FYROM w organizacjach międzynarodowych. Jednak stopniowe sukcesy Skopje w kontaktach z KE spowodowały, że w Atenach ponownie zaczęto szukać sposobu na utrudnienie integracji z Europą. A konkretnie poprzez kwestionowanie samej nazwy państwa. Politycy greccy otwarcie zapowiadali, że jeśli słowo Macedonia nie zniknie z oficjalnej nazwy państwa oraz wszelkich rządowych dokumentów, to będą bez przerwy blokować ich kandydaturę zarówno do NATO jak i UE. Także dotyczyło to nazwy FYROM.
Propozycji nazw ze strony Greków było bardzo wiele. M.in. Republika Skopje, czy Wardaru. Co oczywiście spotkało się negatywnym odbiorem macedońskich władz i obywateli. Grecki opór spowodował, że w 2008 roku wybory w Macedonii wygrała koalicja Wewnętrznej Macedońskiej Organizacji Rewolucyjnej oraz Demokratycznej Macedońskiej Partii Jedności Narodowej pod przewodnictwem Nikoly Gruewskiego. Jej celem nie było jednak kontynuowanie poszukiwania rozwiązania w starciu z Grecją. Zamiast tego umacniano tendencje nacjonalistyczne, zwiększano nienawiść do Greków oraz rezygnowano z drogi euroatlantyckiej. Budowano pomniki na cześć Aleksandra Macedońskiego, uznawano go nawet za twórcę macedońskiej tożsamości narodowej.
Dodatkowo rząd N.Gruewskiego zmierzał ku autorytaryzmowi, co negatywnie odbiło się na wizerunku macedońskim w UE. Impas na linii Skopje-Bruksela utrzymywał się aż do 2016 roku. Wtedy też wybory wygrało proeuropejskie ugrupowanie pod przewodnictwem Zorana Zaewa. Sam premier Zaew za wszelką cenę poszukiwał pozytywnego kompromisu z Grecją. Od razu zrezygnował z wszelkiego nazewnictwa niektórych obiektów imieniem Aleksandra Macedońskiego. Spornym pozostał nazwa państwa, gdy Grecy wciąż byli nieugięci. Jednak i oni musieli w końcu zrobić krok w tył w rozmowach z Macedończykami. Rząd premiera Aleksisa Ciprasa postanowił skończyć z polityką hamulcowego w strukturach Unii i NATO. Zresztą jego kraj był mocno dotknięty kryzysem gospodarczym.
Ostatecznie w 2018 roku przy współpracy z dyplomatami ze Stanów Zjednoczonych zarówno Grecja jak i Macedonia doszły do finalnego porozumienia dotyczącego nazwy kraju. W marcu 2019 roku ustanowiono Republikę Macedonii Północnej. Przez co zerwano jakiekolwiek powiązania ze starożytna helleńską Macedonią. Tożsamość Macedonii Północnej jest całkowicie odmienna od antycznej Grecji.
Grecy w pełni uznali język i naród jako element kultury południowych Słowian. Koniec sporu spowodował, że ofertę współpracy w zakresie wojskowym zaproponował Macedonii Północnej sekretarz generalny NATO Jens Stoltenberg. Obywatele w referendum konstytucyjnym pozytywnie zagłosowali za zmianą nazwy swojego kraju.
Również sami Grecy jako pierwsi zagłosowali za przyjęciem Macedonii Północnej do NATO, przez co potwierdzili swoją przyjazną postawę wobec sąsiada oraz wykazali się rozwagą w jednoczeniu polityki bezpieczeństwa na starym kontynencie. 24 marca 2020 roku Macedonia Północna została 30 członkiem Organizacji Sojuszu Północnoatlantyckiego.
Stanowisko Bułgarii
Dla zrozumienia wątku macedońsko-bułgarskiego należy cofnąć się jeszcze do okresu sprzed I wojny światowej. Dokładnie do dwóch wojen bałkańskich. Macedonia była bowiem miejscem regularnych starć pomiędzy wojskami bułgarskimi, serbskimi, greckimi, czarnogórskimi oraz osmańskimi. Tereny dzisiejszej Macedonii Północnej były również okupowane przez Bułgarów podczas II wojny światowej, gdy ówczesne Królestwo Jugosławii było podzielone także między nazistowskie Niemcy, faszystowskie Włochy oraz Węgry Miklosa Horthego.
Mimo, że Bułgarzy na przestrzeni lat często spierali się z Serbami i Grekami o swoje tereny na Bałkanach. To jednak podczas rozpadu Jugosławii w latach 90. ubiegłego stulecia rząd bułgarski uznał wszystkie nowopowstałe kraje w wyniku tej krwawej wojny domowej. Czyli Słowenię, Chorwację, Bośnię i Hercegowinę oraz właśnie Macedonię.
Uznanie państwa nie było tożsame z akceptacją narodu macedońskiego. Podobnie jak w przypadku Grecji władze bułgarskie obawiały się roszczeń terytorialnych ze strony młodej republiki. Kontrowersją po dzień dzisiejszy pozostaje też sam język macedoński. Gdyż według bułgarskich lingwistów uznawany jest za dialekt języka bułgarskiego. Pomimo napięć etnicznych z biegiem czasu współpraca gospodarcza Macedonii i Bułgarii rozwijała się dynamicznie. W 1999 roku rządy ze Skopje i Sofii zawarły porozumienie o zintensyfikowaniu współpracy w zakresie transportu, komunikacji społecznej oraz koordynowaniu projektów regionalnych.
Przyjazne kontakty utrzymywały się do 2008 roku, kiedy podczas szczytu NATO w Bukareszcie Grecja zawetowała członkostwo FYROM w sojuszu. Wtedy też bułgarski MSZ zapowiedział rezygnację ze wsparcia dla Macedończyków. W Skopje postawa ta została odebrana jako zorganizowane działanie grecko-bułgarskie wymierzone właśnie w Macedonię.
W 2010 roku Bułgarzy zaproponowali Macedończykom ponowną umowę społeczno-gospodarczo-kulturalną. Wśród postulatów znalazło się m.in. utworzenie instytut mającego na celu zakończenie sporów historycznych. W odpowiedzi władze w Skopje natomiast zażądały od Bułgarów, aby uznała mniejszość macedońską w swoim kraju.
Od 2012 roku w stosunkach grecko-bułgarskich zaczęło dochodzić do napięć jeśli chodzi o nazewnictwo Macedonii. Bułgarzy, podobnie jak Grecy zaczęli bez przerwy blokować jakiekolwiek kroki umożliwiające dalszą integrację Macedonii. Ponadto Bułgaria oskarżała Macedonię o prześladowanie mniejszości bułgarskiej, używając tego jako głównego argumentu podczas rozmów na forum europejskim. Sytuację opanowano dopiero w 2019 podczas zmiany nazwy na Macedonię Północną oraz porozumienia z lipca tego roku. Miejmy nadzieję, że pokój bułgarsko-macedoński utrzyma się jak najdłużej i nie będzie już stanowił przeszkód w dalszych rozmowach akcesyjnych.
Należy pamiętać, że każde działania opóźniające przyjmowanie kolejnych krajów Bałkanów Zachodnich do Unii Europejskiej w każdej chwili może wykorzystać Federacja Rosyjska. W przypadku Macedonii było to szczególnie widoczne w procesie poszukiwania porozumienia z Grecją oraz konstytucyjnej zmianie nazwy państwa.
Rosyjski wywiad we współpracy z serbskim, próbował wpłynąć na sytuację polityczną w kraju poprzez jego destabilizację. W szczególności wzmacniając tendencję nacjonalistyczne, które miałyby zablokować formę jakichkolwiek ustępstw wobec Grecji. Ustanowienie Macedonii Północnej spotkało się z krytycznymi reakcjami, ze strony władz na Kremlu.
Turcja – aktywny gracz w regionie
Aktywnym graczem w rejonie Bałkanów Zachodnich są także Turcy. Macedonia z racji swojej wielonarodowości stara się zachowywać tolerancyjnie wobec mniejszości, które ją zamieszkują. Był to też jeden z wizytówek w rozmowach z KE. W Macedonii Północnej istnieją trzy partie tureckie: Turecka Partia Demokratyczna TDP, Turecki Ruch Jedności Narodowej TMBH oraz Partia Ruchu Tureckiego THP. Przedstawiciele tej partii regularnie zasiadają w macedońskim parlamencie, chociaż ich reprezentacja nie jest bardzo liczna i oscyluje w granicach kilku posłów.
Z kolei sama Republika Turcji była jednym z pierwszych państw, które uznały niepodległość Macedonii. Oficjalne stosunki zawarto 26.08.1992. w latach 90. władze w Skopje i Ankarze podpisywały umowy handlowe i gospodarcze oraz o ochronie inwestycji. Pierwsze oznaki kryzysu pojawiły się w 2000 roku.
Wówczas Macedonia była gotowa uznać Republikę Cypryjską, która jest w konflikcie z Turcją. Turcy zagrozili całkowitym zerwaniem wszelkich kontaktów z Macedonią w przypadku uznania Cypru. Ostatecznie z decyzją się wstrzymano, a pierwsze oficjalne kontakty pomiędzy Macedonią Północną a Cyprem nawiązano dopiero w 2019 roku.
Podczas szczytu NATO w Bukareszcie w 2008 roku Turcja opowiedziała się po macedońskiej stronie wobec sprzeciwu Grecji i Bułgarii. W 2010 roku Turcja i Macedonia podpisały umowę o współpracy wojskowej. Prezydent Turcji Recep Tayyip Erdogan również życzliwie odnosił się do zmiany nazwy państwa w 2019 roku. A 2020 roku bezsprzecznie zaakceptował macedońską kandydaturę do NATO.
Zakulisowe działania USA
Jeśli chodzi o Chińska Republikę Ludową, to tutaj Macedonia Północna znajduje się na linii tzw. Nowego Jedwabnego Szlaku. Państwo Środka na Bałkanach Zachodnich w latach 2005-2019 zainwestowało blisko 15 mld dolarów. Chińczycy odpowiadają także za 20% wszystkich zobowiązań jakimi obecnie dysponuje Republika Macedonii Północnej.
Nie bez znaczenia dla przyszłości Macedonii Północnej w UE jest opinia Stanów Zjednoczonych. To właśnie pod wpływem Waszyngtonu Bułgaria zintensyfikowała negocjacje mające na celu odblokować akcesję Macedończyków do UE. Dla Amerykanów europejska ekspansja na Bałkanach Zachodnich jest kluczowa z uwagi na zapobieganie rozwojowi wpływów chińsko-rosyjskich.
Wywiad amerykański wspierał również macedońskie służby przed aktami dezinformacji i działalnością wywrotową ze strony połączonych sił serbsko-rosyjskich w procesie negocjacji pokojowych z Grecją. Ponadto jeszcze w czasach nacjonalistycznych rządów N.Gruewskiego rząd amerykański wykazywał się większą determinacją w prowadzeniu nacisków na władze w celu zmiany polityki, która będzie akceptowalna przez resztę sojuszu północnoatlantyckiego. Gdyż podczas rozpadu Jugosławii to właśnie Stany Zjednoczone odegrały kluczową rolę w zakończeniu tego konfliktu, o czym świadczy porozumienie z Dayton z grudnia 1995 roku regulujące państwowość Bośni i Hercegowiny czy podczas wojny w Kosowie w 1999 roku gdy w przeciągu kilku dni za pomocą regularnych bombardowań Belgradu zmusiły oddziały serbskie do kapitulacji.
Podsumowanie
Podsumowując powyższe analizy, droga Macedonii Północnej do pełnej integracji euroatlantyckiej przebiega w zdecydowanie lepszymi kierunku aniżeli np. pięć czy dziesięć lat wcześniej. Państwo to od samego uzyskania niepodległości w 1991 roku z entuzjazmem dążyło do wstąpienia w szeregi europejskie. Jednak proces ten został na kilkanaście lat zablokowany przez opór Greków, a następnie Bułgarów. Z perspektywy czasu okazał się on niepotrzebny, gdyż tylko napędził tendencje nacjonalistyczne w Macedonii, a oba kraje i tak finalnie wykonały wobec niej gest pojednawczy.
Poprzez akceptację jej kandydatury do NATO. Porozumienie macedońsko-bułgarskie to także dobry krok dla przyszłości całego regionu zachodnich Bałkanów. Bowiem oprócz Macedonii Północnej KE wznowiła jednocześnie rozmowy z Albanią i Czarnogórą.
Foto: Pixabay: dimitrisvetsikas1969-1857980