Patryk Turek – praktykant Fundacji Instytut Prawa Wschodniego im. G. Szerszeniewicza, student historii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego na Wydziale Nauk Historycznych
Rosja na tle Europy pozostaje do dziś krajem wyjątkowym w europejskiej palecie państw. Swoista specyfika wynika z tożsamości narodowej kształtowanej przez lata historii. Ważnym czynnikiem tego procesu było przyjmowane wpływów i wzorów z Konstantynopola, który na tle innych europejskich państw wyróżniał się swoją oryginalnością. Tradycje Bizantyjczyków przeżyją do dnia dzisiejszego. Będą wyróżniać Rosje poprzez wyjątkową kulturę, sztukę, koncepcje polityczne ale też i wiarę prawosławną.
W kręgu obrządku bizantyjskiego
Przyglądając się historii Europy Wschodniej, można stwierdzić, iż proces chrystianizacji księstwa kijowskiego rozpoczęty już w IX w. przez działalność misjonarzy Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego wciągnął obszary największego państwa słowiańskiego w krąg kultury i obrządku bizantyjskiego.
Przebiegający przez półtora wieku proces powolnego wdrażania wiary, zostanie zakończony w roku 988 – chrztem Włodzimierza Wielkiego Na stałe zwiąże ze sobą oba państwa pod aspektem kultury oraz wiary. Należy w tym momencie zaznaczyć, iż wiele wzorców: sprawowania władzy, zależności państwo-kościół, pozycji władcy względem poddanych (czy później narodu) znajdzie swój początek właśnie w tym wydarzeniu, które na wieki ukształtuje Rusinów oraz później Rosjan.
Współcześnie nadal są dostrzegalne skutki tego wydarzenia. Według badania z 2017 Centrum Badawczego PEW: Religijność i przynależność narodowa w Europie Środkowo-Wschodniej 71% Rosjan deklaruje się jako wyznawcy religii prawosławnej.
Na zjawisko to należy spojrzeć dualistycznie: po pierwsze wiara jest silnym elementem tożsamości narodowej współczesnych Rosjan (co ciekawe 57% badanych uznaje, iż: „prawdziwy Rosjanin” musi być wiernym cerkwi), po drugie Rosyjski Kościół Prawosławny stanowiący najstarszą na terenie instytucję społeczno-polityczną, symbolizując swoistą ciągłość i historię państwa, ma do dyspozycji swój autorytet będący ważnym czynnikiem politycznym. Ważnym aspektem podkreślającym siłę oddziaływania prawosławia na mieszkańców Rosji pozostanie fakt, iż mimo niezbyt dużego zaangażowania obywateli w życie religijne oraz przestrzegania nakazów grupy religijnej większość Rosjan ufa Cerkwi, cieszącej się niezmiennie ogromnym autorytetem.
Wzrost religijności Rosjan
Samo badanie PEW zawiera w sobie porównanie, do badania przeprowadzonego w roku 1991, na kilka miesięcy przed upadkiem systemu komunistycznego. Wynika z niego iż na okres upadku reżimu 37% mieszkańców identyfikowało się jako wierni kościoła prawosławnego. Jest to niezwykle ciekawym zjawiskiem jak na przestrzeni tych lat wzrósł odsetek ludzi identyfikujących się z prawosławiem. Jednak można wytłumaczyć to faktem, iż za czasów radzieckich polityka władz była mocno antyreligijna utrudniając życie Cerkwi. Najwięksi działacze Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego będą wtedy działać na emigracji głównie w Paryżu oraz Nowym Jorku. Będą oni kształtować postawy powrotu do chrześcijaństwa widoczne pośród młodego pokolenia poprzez działalność nowego pokolenia duchownych którzy nie chcą iść na układy z władzami. Jednak w obecnej sytuacji Cerkwi, znajdują się również wyraźnie głosy krytyki wobec podejmowanych działań.
Wobec obecnego współdziałania wyraźnie wyżej kształtuje się pozycja władz, które to wyznaczają granice jak i obszary na których będzie ona podejmowana. Taki sojusz ogranicza znacząco rozwój inicjatyw i organizacji społecznych przy pomocy Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego i jego autorytetu. Nie podejmowane są z nich strony, także żadne działania przeciwne obecnej władzy tak jak przy aneksji Krymu, gdzie patriarcha powinien stawać w obronie wiernych również na Ukrainie, mając stanowić dla nich wsparcie duchowe w obliczu konfliktu. Powoduje to wewnętrzne rozbicie terenu patriarchatu poza granicami samej Rosji.
Rola Cerkwi Prawosławnej
Te przykłady są coraz częściej zestawiane z realną liczbą osób praktykujących, realnie uczestniczących w życiu religijnym. Sama Cerkiew nie publikuje danych dotyczących zaangażowania mieszkańców w życie religijne. Jednak dysponujemy danymi badań Centrum Lewady z roku 2013 r, które pokazują iż największa część badanych, bo aż 35% mimo, iż identyfikuje się jako wierzący nigdy nie uczęszcza na nabożeństwa. Realnej praktyki w skali przynajmniej raz w miesiącu dokonuje zaledwie 14 % badanych. Pokazuje to jednoznacznie jak swobodne jest podejście dzisiejszych Rosjan do praktyk duchowych związanych z wiarą. Tym bardziej ciekawszy wydaje się fakt, iż nadal sama przynależność do wspólnoty religijnej jest czynnikiem kształtującym rosyjską tożsamość narodową.
Wzorzec bizantyjski
Przyglądając się bliżej jak silny wpływ, wywarła religia na tereny rosyjskie na przestrzeni wieków, należy pamiętać o wzorcu bizantyjskim. W centrum życia religijnego, społecznego i politycznego stoi cesarz, który jak odbierano w średniowieczu, zastępuje na Ziemi Boga. Samo Księstwo Moskiewskie po upadku Konstantynopola w 1453 r. zacznie określać siebie „Trzecim Rzymem” – który jak dwa poprzednie ma nigdy nie upaść. Drugim bardzo ważnym aspektem tego wydarzenia będzie czynnik polityczny,, od tego momentu Księstwo Moskiewskie pretenduje do roli obrońcy wiary prawosławnej na arenie międzynarodowej.
Efekty będą widoczne bardzo szybko. Używany przez Wielkich Książąt powód ekspansji – zbieranie ziem ruskich, znajdzie dodatkowe poparcie: obrona uciśnionych wyznawców wiary prawosławnej. Będzie on przez wieki używany jako element politycznego nacisku przez kolejnych władców. Jest to interesujące zagadnienie, gdyż argument ten do praktycznie dziś stanowi jeden z głównych argumentów w nacisku politycznym oraz militarnym władz Rosji na arenie polityki między narodowej. Co ciekawe, efekty tych zjawisk zapoczątkowanych jeszcze w późnym średniowieczu są odczuwalne do dziś.
Wróćmy do współczesności
Według wspomnianego już wcześniej badania, w krajach, w których do dziś religia prawosławna stanowi większość. Wyraża poglądy iż Rosja stanowi idealną przeciwwagę dla wpływów Zachodu. Postrzegają ten kraj jako obrońcę interesów wszystkich prawosławnych chrześcijan. W krajach, w których nie występuje większość chrześcijan obrządku wschodniego, da się zauważyć proces odwrotny.
Jednak w tym miejscu pojawia się pytanie, w jaki sposób Federacja Rosyjska może wywierać wpływ na inne państwa ościenne poprzez czynnik religijny ? Odpowiedz na to pytanie, również znajduje swoje uzasadnienie w historii. Podstawową formą organizacyjną chrześcijan od czasów starożytnych są patriarchaty. Historia średniowiecza ukształtowała wyjątkową pozycję zwłaszcza dwóch pośród nich: rzymskiego oraz konstantynopolitańskiego. Jednak upadek cesarstwa bizantyjskiego, doprowadził do zaistnienia pustki na geopolitycznej oraz religijnej mapie świata. Próby, aby przeistoczyć istniejąca w Moskwie od 1458 r. metropolię w patriarchat, podjęto w 1586 r., co doprowadziło trzy lata później do oficjalnego powołania nowego patriarchatu: Moskiewskiego i całej Rusi.
Idąc kulturowym tropem Bizantyjczyków, kandydata na nowego patriarchę wyznaczył osobiście car, co jeszcze bardziej wzmacniało wyjątkową relację łączącą władcę z kościołem prawosławnym na terenie swojego państwa. Jest to sytuacja bardzo istotna w kontekście działań geopolityki współczesnych czasów, gdyż teren działania i jurysdykcji Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego obecnie zajmuje teren zdecydowanie przekraczający granice Federacji Rosyjskiej. Dodając do tego swoisty powrót do polityki bliskiej współpracy władzy i kościoła, rządzący utrzymują bardzo silny instrument nacisku politycznego mogącego realnie wpływać na państwa zwłaszcza starego bloku wschodniego silnie związanych z chrześcijaństwem obrządku wschodniego. Pośród tych państw należy wymienić: Białoruś, Armenię, Rumunie, Mołdawię czy Bułgarię.
Kultura i tożsamość narodowa państw prawposławnych
Kultura i tożsamość narodowa państw prawosławnych ma pewien charakterystyczny aspekt historyczno-społeczny. Jest to uwarunkowany od lat w tradycji społecznej obraz silnego związku między państwem a kościołem. Ukształtowało się z tego popularne w historiografii określenie: „Sojusz ołtarzu z tronem”. Samo określenie znajduje szerokie pole poparcia w działaniu państwa moskiewskiego, a potem rosyjskiego.
Zbrodnie przeciwko carowi były traktowane jak zbrodnie przeciw Bogu, co uzupełniając obraz upadku cesarstwa na wschodnie wzmocni tylko proces sakralizacji władzy w Wielkim Księstwie Moskiewskim. Zaczynają wtedy coraz większy wydźwięk zdobywać tezy przełożonego klasztoru wołokołamskiego Józefa – jedności działania Cerkwi i państwa, aby zaprowadzić Królestwo Boże na Ziemi, czy św. Józefa Wołokołamskiego – który jednoznacznie stwierdza, władca posiadając ludzką naturę, ma jednocześnie boski charakter ze względu na wykonywany zawód.
Współpraca ta opierała się na obopólnej korzyści stron umowy państwa z jednej strony i instytucji, jaką jest kościół prawosławny z drugiej. Korzyści płynące w aspekcie: politycznym, ideologicznym, ekonomicznym czy administracyjnym były bardzo szerokie, a przywiązanie mieszkańców do religii pozwalało zręcznie kierować państwem w sytuacjach kryzysowych. Również i ten aspekt znajdzie odbicie w dzisiejszym świecie. Obecny model współpracy obu instytucji również działa na wspomnianej zasadzie: „Sojuszu ołtarzu z tronem”.
Sojusz ołtarza z tronem
Obecne władze Rosji bardzo silnie nawiązują do tradycji i historii swojego narodu, w kontekście polityki społecznej za obrończynie wartości moralnych stawia się Rosyjski Kościół Prawosławny. Może to doprowadzić, do znanego już od czasów Bizantyjskich efektu ograniczana autonomii instytucji, przez co stanie się on znów elementem politycznym zamiast neutralnym politycznie duchowym aspektem życia obywateli. Element takowy daje się również zauważyć w nie tak odległych konfliktach: o półwysep Krymski czy w Donbasie, między Ukrainą a Federacją Rosyjską.
Patriarcha moskiewski Cyryl jest bardzo ważną postacią sceny politycznej Rosji. Władimir Putin nie bez przyczyny w czasie największych napięć między tymi dwoma państwami wielokrotnie podkreślał rolę religii prawosławnej jako: strażniczki tradycji oraz elementu jednoczącego. Co ciekawe w 2016 roku odbył nawet wizytę do klasztorów greckich na Półwyspie Athos – bardzo ważnych dla rozwoju chrześcijaństwa obrządku wschodniego miejsc kultu.
Prawosławie było też czynnikiem jednoczącym Rosjan w krytycznych dla istnienia państwa momentach. Za idealny przykład tego rodzaju działań można podać dwa przykłady: Inwazję Napoleona z roku 1812 oraz Inwazję wojsk III Rzeszy z roku 1941. Warto wspomnieć, iż okres rządów komunistycznych charakteryzował się odstąpieniem od reguły sojuszu religii z władzą. Był to raczej okres prześladowań i kasat, tym bardziej wskazuje to wyjątkowość tego wydarzenia.
Nie wchodząc głęboko w specyfikę obu konfliktów, można stwierdzić, iż walka ze śmiertelnym zagrożeniem dla państwa nabierała w umysłach Rosjan nie tylko charakteru walki narodowej, ale również poniekąd religijnej. Cerkiew aktywnie brała udział we wspieraniu działań, nie tylko w oczywistym znaczeniu motywacyjnym i moralnym podnoszeniu w narodzie ducha. Wzywając naród jak w przypadku konfliktu drugiej wojny światowej do „wielkiej wojny ojczyźnianej”, ale także udzielała w tym wyjątkowo trudnych momentach wsparcia finansowego. Te dwa wielkie konflikty zbrojne stanowią bardzo ważny element współczesnej tożsamości narodowej Rosjan.
Trochę historii
Stanowiący swoiste legendy narodowe i wzory postępowania przekazywany młodszym pokoleniom tak jak w Polsce np. Wielka Wojna z Zakonem Krzyżackim 1409-1411 i kulminacyjny jej moment Bitwy pod Grunwaldem, czy Kampania Wrześniowa 1939. Dodając do tego fakt, iż coraz więcej młodych oraz wykształconych Rosjan żyjących na bogatszych zurbanizowanych terenach identyfikuje się z religią prawosławną. Błędne natomiast byłoby stwierdzenie, iż wynika to głównie ze zwiększenia się potrzeb duchowych młodych obywateli.
Współpraca między Kościołem a państwem ma w tradycji państwowej Rosji szeroką tradycję. Pierwszym aspektem pozostaje fakt, iż sam proces chrystianizacji ziem ruskich odbywał się pod opieką a przede wszystkim przy pomocy środków władzy. Nie można się więc dziwić, dodając do tego tradycję bizantyjską, silnych połączeń między władzą świecką a duchowną. Efekty tej tradycji są odczuwalne do dzisiaj. W samej Rosji coraz częściej powraca się do tradycji „Trzeciego Rzymu” – nie tylko przez duchownych, ale i przez polityków.
Co warto zaznaczyć, Rosjanie największe zbliżenia do cerkwi, nadchodzą w momentach niełatwych dla państwa – kryzysu ekonomicznego, napięć społecznych czy politycznych. W trakcie okresu między 1991 a 2015 liczba dorosłych Rosjan deklarujących się jako osoby wyznania prawosławnego wzrosła z 37% badanych do 71% (według Centrum Badawczego PEW). Pokazuje to, jak mocno, w społeczeństwo Federacji Rosyjskiej, a zwłaszcza poczucie tożsamości narodowej wpływa religia prawosławna. Działania te wzmacnia istniejące w kraju więzy społeczne oraz buduje postawy patriotyczne w narodzie.
Ten ważny czynnik bywa często pomijany przy analizach politycznych, gospodarczych czy społecznych dotyczących terenów państw Europy Wschodniej. Szczególna sytuacja Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej wynikająca z wielowiekowej tradycji, opartej na zasadzie realizacji wspólnych interesów czyni z niej ważny element mapy politycznej i kulturowej Rosji. Mimo iż konstytucja Federacji Rosyjskiej z 1993 r. w artykułach 14 i 28 gwarantuje każdemu mieszkańcowi wolność wyznania oraz brak istnienia religii państwowej to obecny kierunek władz zdaje się wskazywać kierunek odwrotny. Wyjątkowe podkreślane przez polityków rola Cerkwi Prawosławnej i jej uprzywilejowana pozycja względem innych grup religijnych na terenie kraju stawia ją na zdecydowanie wyżej w przestrzeni publicznej Federacji Rosyjskiej.