Dorota Halicka, analityczka Fundacji Instytut Prawa Wschodniego im. G. Szerszeniewicza; ekspertka ds. systemów zarządzania: jakością, zarządzania środowiskowego, BHP i działaniami antykorupcyjnymi; trenerka audytorów wewnętrznych i pełnomocników ds. systemów zarządzania
Geneza powstania organizacji standaryzujących
Świat zawsze potrzebował pewnego uporządkowania. Bez niego życie społeczne, gospodarcze i polityczne ulegało destrukcji. Dobrym przykładem tych zjawisk jest rozwój gospodarki przemysłowej w XIX wieku, który zapoczątkował tworzenie się organizacji dbających o standardy produkcji. Na czym polegała rola takich organizacji? Polegała ona na ujednoliceniu parametrów produktów pomiędzy producentami, mając na względzie zapewnienie użyteczności, kompatybilności i zamienności tychże wyrobów.
W związku z galopującym rozwojem przemysłu elektrotechnicznego, utworzono na początku XX wieku, a dokładnie w 1901 roku, Komitet Normalizacyjny Techniki w Wielkiej Brytanii. Jako pierwszy znormalizował on standardy produktów technologicznych, tworząc ich normy techniczne. To zapoczątkowało tworzenie się w innych krajach nowych federacji, które standaryzowały części produktów, tworząc normy ich wytwarzania, aby współuczestniczyć we wspólnej gospodarce na miarę światową . I tak, po kolei, powstają, w 1917 r.: Niemiecka Organizacja Normalizacyjna, w 1918 r. Komitet Normalizacyjny w Stanach Zjednoczonych oraz Brytyjska Organizacja Normalizacyjna (przekształcona z Komitetu Normalizacyjnego Techniki). W 1924 r. powstaje z inicjatywy pierwszego Prezydenta Warszawy w II Rzeczpospolitej inżyniera Piotra Drzewieckiego przy Ministerstwie Przemysłu i Handlu, Polski Komitet Normalizacyjny, który pod tą nazwą przetrwał do dnia dzisiejszego.
W związku z powstawaniem krajowych organizacji normalizacyjnych, postanowiono utworzyć jeden podmiot zrzeszający wszystkie komitety normalizacyjne na całym świecie, po to aby jeden podmiot tworzył standardy, które mają obowiązywać dla wszystkich państw wchodzących w jej skład. W 1926 roku w Szwajcarii powstaje Międzynarodowa Federacja Komitetów Normalizacyjnych, która kierowała pracami do wybuchu II wojny światowej, a dwa lata po jej zakończeniu (1947 r.) zmieniła nazwę na Międzynarodową Organizację Normalizacyjną ISO skupiającą 164 kraje z całego świata. Skrót tej organizacji (ISO – International Standarization Organization) stał się jednocześnie przedrostkiem wszystkich światowych norm ISO, jak np: PN-EN ISO 9001:2015 (norma jakościowa), PN-EN ISO 37001 (norma antykorupcyjna) czy PN-EN ISO 14001:2015 (norma środowiskowa).
Pojęcie standaryzacji
W normie PN-EN 45020:2009 Normalizacja i dziedziny związane. Terminologia ogólna określono termin standaryzacji. Rozumie się przez niego działalność, której celem jest uzyskanie optymalnego (w danych okolicznościach) stopnia uporządkowania w określonym zakresie, poprzez ustalanie postanowień przeznaczonych do powszechnego i wielokrotnego stosowania, w odniesieniu do problemów istniejących, jak i możliwych do wystąpienia. Cele normalizacji wiążą się głównie z poprawą funkcjonalności, czyli zdolności wyrobu, procesu lub usługi, do spełniania określonych zadań w danych warunkach. Normalizacja ma służyć zwiększeniu bezpieczeństwa osób i dóbr materialnych, ochronie życia, zdrowia i środowiska (Kobylińska O, 2014, s. 12). Ma też służyć ochronie interesów konsumentów, podniesieniu ekonomicznej efektywności i ułatwieniom w handlu, np. poprzez usuwanie barier technicznych na rynku europejskim i międzynarodowym oraz ma ułatwiać komunikację ludzi, dzięki ujednolicaniu terminologii i oznaczeń.
Aby zrozumieć sens i termin standaryzacji wystarczy podać przykład zastosowania rozmiaru kartki A4, którego rozmiar jest ujednolicony na całym świecie. To właśnie dzięki zastosowaniu przez ISO (Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej) standardu, rozmiar arkuszu papieru ma takie samo znaczenie. Nie inaczej jest ze zastosowaniem nazewnictwa waluty. Norma ISO ujednoliciła nazwy walut według jednego standardu obowiązującego we wszystkich państwach, np. PLN, EUR, GBP, CHF. Tym samym niemalże w każdym miejscu na świecie podając symbol waluty, będzie znaczył dokładnie to samo. Takie standardy odnoszą się do technicznych norm (opisują parametry techniczne jakie powinien spełniać wyrób lub usługa). ISO polega też na standaryzowaniu nie tylko norm technicznych, ale i wybranych procesów w organizacjach. Jednym z nich jest norma PN-EN ISO 9001:2015 – czyli ustandaryzowanie języka biznesu, który jest motorem rozwoju dla całego świata.
Standaryzacja języka biznesu w świecie
PN-EN ISO 9001:2015 ma na celu ustandaryzowanie języka biznesu, regulując przy tym zasady działania organizacji, które mają zapewnić odpowiednią jakość usług/wyrobów, tym samym procesy wytwarzania produktów lub usług będą się odznaczały najwyższą jakością i będą miały takie same wartości w każdym kraju przy jednoczesnym poszanowaniu pracy w Organizacji dążąc do jej ciągłego doskonalenia.
Zarządzanie współczesną organizacją powinno spełniać kilka kategorii: dostarczać usługi i towary na najwyższym poziomie, budować system motywacyjny, umiejętnie zarządzać ryzykiem jak i szansami na rozwój, umiejętnie wdrożyć podejście procesowe oparte na zasadzie cyklu Deminga: Plan- Do-Check (Study)-Act (Cykl Deminga opiera się na podejściu procesowym na zasadzie ciągłego ulepszania/doskonalenia). Organizacje na całym świecie dążą do standaryzacji zarządzania, mając na uwadze zmieniające się warunki biznesowe, gospodarkę i wymagania współczesnego rynku (Szrednicki A., 2000 s.68).
Zmieniające się uwarunkowania gospodarcze i polityczne w niektórych państwach powodują, że firmy w tych krajach przestają wdrażać systemy wg norm ISO (działa zasada dobrowolności ich wykorzystania, zgodnie z którą nie można narzucić obowiązku stosowania normy, chyba że w szczególnych przypadkach i na mocy innej ustawy).
Na przykładzie kilku państw nie tylko Europy, ale i świata widać jak zmieniające się uwarunkowania wpływają na certyfikację systemów w organizacjach na przestrzeni ostatnich lat. W odróżnieniu od innych norm, zainteresowanie normą ISO PN-EN 9001:2015 odnotowała największy spadek (-6%). Warto dodać, że były to lata kiedy świata nie ogarnęła jeszcze pandemia wirusa SARS-CoV-2 (Organizacja ISO poda wyniki za rok 2020 we wrześniu 2021 roku).
W porównaniu z ostatnimi latami, ilość certyfikowanych organizacji na zgodność z normą ISO PN-EN 9001:2015 zmalała, a przyczyny tego mogą być różne. Do najczęstszych należą: odejście od ponownej certyfikacji z powodu implementacji nowej edycji normy (wcześniejsza norma określana była jako ISO PN-EN 9001:2008) i wymóg ponownego przygotowania i wdrożenia zarządzania jakością według nowej jej edycji. Kolejnym elementem jest wyczerpanie środków unijnych na dofinansowanie w 50 % kosztów uzyskania certyfikatów. Ostatnią częścią składową, która przyczyniła się do spadku certyfikacji, jest niestabilna sytuacja polityczna w wielu krajach, co przekłada się na kryzysy ekonomiczne oraz działająca Euroazjatycka Unia Gospodarcza, a kraje w nim zrzeszone muszą stosować jednolitą taryfę celną i inne wspólne środki kontroli obrotu towarowego wobec krajów trzecich, w tym jednolite normy i przepisy techniczne. W krajach należących do unii (Kazachstan, Kirgistan, Białoruś, Armenia, Rosja) standardy unijne wyparte zostały przez normy narzucone przez EUG.
Ilość wydanych certyfikatów na zgodność z normą ISO 9001:2015 w poszczególnych państwach. Opracowanie własne na podstawie ISO Survey https://www.iso.org
Państwa WNP i Azja
Rosja w ciągu ostatnich dwóch lat zrezygnowała z podniesienia swoich standardów jakościowych, od 2015 roku ilość wydanych certyfikatów zmalała o prawie 5 tysięcy, w porównaniu z rokiem 2010 o ponad 58 tysięcy.
Przyczyną odejścia od ustandaryzowania języka biznesu organizacji rosyjskich, jest w tym przypadku z pewnością inna niż implementacja nowej edycji normy. Składa się na to szereg różnorakich czynników takich jak np. powołanie Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej w 2014 roku, w której nadrzędnym celem jest ujednolicenie standardów gospodarczych pod egidą Rosji, rosyjskie embargo na żywność z rynków europejskich czy unijne sankcje gospodarcze na państwo rosyjskie za agresję na Ukrainę. Przedsiębiorstwa rosyjskie nie mają możliwości współpracy z innymi organizacjami spoza granic Rosji, stąd certyfikacja systemów zarządzania nie jest dla nich priorytetem.
Jednak nie dla wszystkich ta droga jest drogą ewolucji ekonomicznej. Szereg przedsiębiorstw z Rosji, chcąc utrzymać relacje biznesowe z innymi przedsiębiorstwami spoza granic rosyjskich, tworzy i rejestruje swoją działalność na terenie Białorusi, zachowując normy ISO lub certyfikując się na zgodność z nią, mogąc tym samym brać udział w przetargach z innymi organizacjami i współpracować z nimi, gdzie wymóg posiadania certyfikatu na kompatybilność z ISO 9001:2015 jest jednym z głównych wymagań. Stąd też na Białorusi jest obecna nadwyżka certyfikowanych instytucji.
W 2016 roku ilość przyznanych certyfikatów dla Firm zarejestrowanych w Białorusi na zgodność z normą ISO 9001:2015 wynosiła zaledwie 175, w 2019 roku przedsiębiorstw białoruskich, które certyfikowały się na zgodność ze standardem biznesowym ISO 9001: 2015 było już ponad 6 tysięcy. Nadal widać tendencję wzrostową. Mając na uwadze ogólnoświatowy spadek przyznanych certyfikatów wg normy ISO 9001:2015, Białoruś notuje znaczny jej przyrost (najwięcej certyfikacji w obszarze: artykuły tytoniowe, artykuły spożywcze).
Na uwagę zasługuje również szybki wzrost certyfikowanych instytucji w Azji wschodniej. Rynek Chin, Japonii, Korei i Tajwanu podąża ścieżką zysku i dostosowuje się do potrzeb rynku światowego. Chcąc brać udział w tej ekonomicznej grze, z zawrotną prędkością standaryzuje swoje procesy, aby uzyskać ekonomiczną efektywność i ułatwić sobie drogę handlową poprzez usuwanie barier technicznych na rynku międzynarodowym. Z roku na rok liczba ta rośnie. Od 2014 roku ze znaczną tendencją zwyżkową, organizacje Azji Wschodniej zwiększają liczbę certyfikowanych organizacji. W 2019 roku liczba certyfikowanych organizacji przekroczyła 500 tysięcy.
Podsumowanie
Organizacje międzyrządowe powinny w pełni zrozumieć korzyści płynące z dobrowolnych norm międzynarodowych oraz innych możliwości przez ISO oferowanych. Pamiętać należy, że sama Organizacja ISO zrzesza przedstawicieli ze 157 krajów, zamieszkiwanych przez 97% ludności świata i odpowiedzialnych za 98% przychodów światowej gospodarki (Piasecka A., 2015, s. 34). Dane te potwierdzają że ISO jest organizacją globalną. Aby przyczynić się do rozwoju gospodarki, warto najpierw zacząć od wspólnego języka biznesu i ustandaryzować go na całym świecie, tak aby obrać front międzynarodowego rozwoju ekonomicznego. Normalizacja powinna korzystać z aktualnych, sprawdzonych osiągnięć nauki i techniki, a przy tym uwzględniać tak ważny obecnie interes publiczny.